Historia

Lędziny są prastarą osadą, powszechnie uważaną za jedną z najstarszych osad dawnej ziemi pszczyńskiej, a nawet Górnego Śląska. Nazwa Lędziny najprawdopodobniej pochodzi od starosłowiańskich słów lędo lub lędzina, oznaczających ziemię ugorną, nie porosłą lasem. W dawnych czasach lędzinami nazywano wzgórza pozbawione drzew lub polany wśród otaczających je lasów.

W wyniku prowadzonych prac archeologicznych na terenie miasta i pobliskiego otoczenia odkryto nieliczne narzędzia krzemienne, które mogą wskazywać na istnienie na tym terenie obozowisk, zakładanych przez wędrujące grupy ludzkie, związane z tzw. kulturą komornicką. Teren Lędzin był też z pewnością penetrowany w epoce brązu (około 1900-700 lat p.n.e.) oraz we wczesnej epoce żelaza (około 700-400 lat p.n.e.). Z tego okresu pochodzą fragmenty naczyń glinianych, odkryte w Hołdunowie, związane z tzw. kulturą łużycką.

Miejscem najwcześniejszego osadnictwa była prawdopodobnie Góra Klimont i obszary do niej przylegające. Legendy głoszą, że wzgórze to, pierwotnie zwane Górką Piorunową, było miejscem kultu pogańskiego, jeszcze przed X wiekiem n.e. Według jednej z legend, Lędziny były niegdyś zamieszkiwane przez dwa plemiona, które pozostawały w wiecznym konflikcie z powodu odrębnych wierzeń. Właśnie wtedy pojawić się miała ważna postać dla późniejszego rozwoju wiary chrześcijańskiej na tym terenie - misjonarz Klemens. Podobno to właśnie on, jako pierwszy, przyniósł wiarę chrześcijańską do Lędzin. Na jego cześć nazwano najwyższe wzniesienie Lędzin, potocznie zwane Klimontem, czyli Górkę Klemensową.

Pewne źródła historyczne podają z kolei, że wiara chrześcijańska pojawiła się w IX lub X wieku, z przybyciem pierwszych misjonarzy Konstantego i Metodego, którzy wznieśli tutaj jedną z pierwszych na Górnym Śląsku świątynię obrządku wschodniego. Ich chrystianizacyjna misja miała miejsce w czasach, gdy tutejsze ziemie wchodziły w skład Państwa Wielkomorawskiego, rządzonego przez księcia Rościsława i jego następcę Świętopełka.

Najstarsza historycznie udokumentowana wiadomość dotycząca Lędzin jako starej osady jeszcze na tzw. prawie polskim, odnosi się do XII wieku, kiedy to ziemia pszczyńska wraz z Lędzinami stanowiła integralną część ziemi krakowskiej. Informacja ta, zawarta w dziele Jana Długosza pt. Liber beneficiorum, głosi, że wieś Lędziny należała pierwotnie do prywatnych włości rycerza - wielmoży małopolskiego Jaksy z Miechowa, herbu Gryf.

Osobliwą cechą przynależności terytorialnej Lędzin było to, że aż do XVI wieku istniały jako wieś podwójna - w posiadaniu dwóch właścicieli. Jedna jej część, zwana działem klasztornym, obejmowała rejon Góry Klimont, Lipusza, Blychu, a także obszar starego Hołdunowa. Udokumentowanymi właścicielami działu klasztornego byli: Jaksa z Miechowa (do 1150/1160 roku), klasztor benedyktynów w Sieciechowie (do 1222 roku), biskupi krakowscy (do 1242 roku) i klasztor benedyktek w Staniątkach (do 1555 roku). Przełomowe znaczenie w dziejach wsi miało zaprowadzenie osadnictwa na prawie niemieckim w 1295 roku. Nowe warunki zachęcały przybyszów do osiedlania się i zagospodarowywania. Wieś liczyła 20,5 łanu. Znajdowało się w niej wolne sołectwo i folwark. Osadnicy byli ludźmi wolnymi i posiadali samorząd wiejski. Podstawę gospodarki aż do XVI wieku stanowiła uprawa roli i chów zwierząt.

Równolegle do działu klasztornego, rozwijał się dział książęcy, należący do książąt piastowskich. Od roku 1163 (1ub 1178) byli to książęta raciborscy: Mieszko, zwany Plątonogiem, jego syn Kazimierz, później Mieszko II Kazimierowicz, a po jego bezdzietnej śmierci Włodzisław - książę na Raciborzu i Opolu. W dziale książęcym do XV wieku preferowano gospodarkę stawową.

Dzień 23 marca 1555 roku rozpoczął nowy etap w dziejach Lędzin. Doszło do połączenia obu części w jedną wieś w wyniku sprzedaży klasztornego działu Lędzin nowemu właścicielowi, którym został Baltazar Promnic. Dobra Promnitzów podzielone były na tzw. klucze, a Lędziny należały do największego, zwanego bijasowickim, później lędzińskim.

W ten sposób Lędziny zostały wcielone do dóbr kameralnych majoratu pszczyńskiego. Rozpoczął się szybki rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, opartej na uprawie roli, hodowli zwierząt, gospodarce stawowej i leśnej.

W połowie XVII wieku nastąpiło załamanie gospodarki. Największe straty przyniosła wojna trzydziestoletnia, która nie ominęła również Lędzin. Szczególnie dotkliwy okazał się dla wsi okres pobytu w niej Szwedów, określany na dwa lata. Podania głoszą, że wojska szwedzkie obozowały w rejonie Góry Klemensowej. Postępowanie Szwedów wobec ludności miejscowej nacechowane było ogromną brutalnością. Zachowane wspomnienia mówią o obrabowaniu kościoła św. Klemensa, spaleniu starej wsi klasztornej, prześladowaniu ludności. Szwedzi zostali wypędzeni z Lędzin około 1644 roku, dzięki pomocy Austriaków. Wówczas to miało zginąć w bitwie kilkuset Szwedów, których pogrzebano na zachodnim zboczu Góry Klemensowej w tzw. grobie szwedzkim.

W 1742 roku Lędziny znalazły się w ramach państwa pruskiego. Do XIX wieku Lędziny były osadą rolniczą, stanowiącą folwark pszczyńskich panów: Promniców, Anhaltów, Hochbergów. W wyniku pruskich reform agrarnych, przeprowadzonych w latach 1807-1850, nastąpiło całkowite zniesienie powinności pańszczyźnianych. Od początku XIX wieku na terenie Lędzin zaczęli pojawiać się rzemieślnicy, do tej pory nie spotykani we wsi.

Podobnie jak na całym Górnym Śląsku, w I połowie XIX wieku rozpoczęło się wydobycie węgla kamiennego. W 1842 roku, zarządca kopalni księcia pszczyńskiego, nadsztygar Brucker znalazł w zalesionym terenie między wsią Lędziny, a kolonią Hołdunów, pokład węgla grubości 3 metrów. W rok później rozpoczęto w tym miejscu wydobycie węgla. Ta pierwsza kopalnia otrzymała nazwę Radość Henryka, na cześć panującego wówczas w Pszczynie Jana Henryka Hochberga. Po dwóch latach eksploatację przerwano z powodu znacznego dopływu wody. Wzrastająca koniunktura na węgiel i możliwość jego sprzedaży do sąsiedniej Austrii, wpłynęła na decyzję o ponownym uruchomieniu kopalni, tym razem pod nazwą Matylda. W krajobrazie Lędzin pojawiła się charakterystyczna zabudowa kopalniana, którą wówczas stanowiły: wieża szybowa, budynek na maszyny wyciągowe, kotłownia i cechownia. Pierwsze tony węgla wydobyto 20 listopada 1893 roku. W 1895 roku, kopalnia zatrudniała 61 pracowników, z których połowa pracowała na dole. Uruchomienie kopalni całkowicie zmieniło charakter osady. Od tej chwili zaczęli przeważać w Lędzinach górnicy. Rolnictwo stało się dla większej części mieszkańców zajęciem ubocznym.

Budynek Dyrekcji Kopalni, Szyb Piast

Prowadzona na obszarze Lędzin polityka germanizacyjna rządu pruskiego, po roku 1871 wzmogła opór i poczucie świadomości narodowej mieszkającej tam ludności. Powiat pszczyński po 1907 roku, aż do wybuchu I wojny światowej, stał się jednym z bastionów ruchu polskiego. Lędziny, Goławiec, Górki, a z dużym prawdopodobieństwem również Smardzowice, były miejscowościami, w których dominowały sympatie propolskie, narastające od schyłku XIX wieku.

Po klęsce Niemiec w roku 1918 i powstaniu niepodległego państwa polskiego, mieszkańcy Lędzin brali aktywny udział w walce o przyłączenie Śląska do Rzeczypospolitej, uczestnicząc we wszystkich powstaniach śląskich. W III powstaniu śląskim w 1921 roku uczestniczyła Lędzińska Kompania Śląska, która liczyła 84 osoby i wchodziła w skład Pszczyńskiego Pułku Powstańczego. Długo jednak trzeba było czekać na rezultaty powstańczego bohaterstwa. Dopiero 29 czerwca 1922 roku do Pszczyny wkroczyło Wojsko Polskie i Lędziny wraz z całą ziemią pszczyńską powróciły do państwa polskiego.

W okresie okupacji działały w Lędzinach konspiracyjne organizacje oporu. Niosły one pomoc między innymi więźniom obozu oświęcimskiego. Na terenie gminy istniało 8 obozów pracy, w których przebywało kilka tysięcy Rosjan, Żydów i Włochów. W roku 1942 Niemcy na terenie tzw. Rachowego Bagna rozpoczęli budowę nowej kopalni pod nazwą Günthergrube. Kopalnię tę uruchomiono ostatecznie już po drugiej wojnie światowej, 3 grudnia 1952 roku i nadano jej nazwę Ziemowit.

Po wyzwoleniu Lędzin spod okupacji hitlerowskiej 27 stycznia 1945 roku, życie miejscowości zaczęło powracać do normy. 27 listopada 1945 roku w powiecie pszczyńskim została utworzona gmina zbiorowa Lędziny, z siedzibą urzędu w Lędzinach, w której skład weszły jako gromady: Lędziny, Hołdunów i Smardzowice. Natomiast Goławiec i Górki włączono do analogicznej gminy Chełm. W 1951 roku zniesiono gminę Lędziny, a w jej miejsce utworzono gminę Hołdunów z siedzibą w Lędzinach. 5 października 1954 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego utworzono trzy nowe gromady: Goławiec, Hołdunów i Lędziny, które zostały włączone do powiatu tyskiego. Nieco później Hołdunów i Lędziny zostały przekształcone w oddzielne osiedla, które połączyły się w jedno duże osiedle 15 września 1961 roku.

Droga w Goławcu, z lewej młyn

Dom Śmiłowskich w Lędzinach rok 1938 lub 1939

W latach międzywojennych Lędziny, podobnie jak pobliskie miejscowości, były gminą wiejską W 1933 roku gmina zajmowała obszar 1923 ha. W jej skład wchodziły: Blych, Zamość, Świniowy, Rotusz oraz Ławki. W osadzie mieszkało 3456 mieszkańców, a w 7-klasowej szkole powszechnej uczyło się 345 dzieci. W życiu gospodarczym znaczącą rolę odgrywało górnictwo węglowe. Polepszył się stan oświaty, czego najlepszym przykładem był lekarz, dr Jan Ścierski, który w 1937 roku był pierwszym mieszkańcem Lędzin, posiadającym wyższe wykształcenie.

W obliczu grożącej napaści hitlerowskiej, pod koniec sierpnia 1939 roku zorganizowano w Lędzinach kompanię, która liczyła 240 powstańców. Dnia 3 września od strony Bierunia podszedł do lasu góreckiego pierwszy patrol Wehrmachtu. Został on odparty ogniem kompanii powstańczej. Kiedy jednak nadeszły większe zgrupowania niemieckich żołnierzy, oddziały powstańcze były zmuszone wycofać się na wschód. Tych, którzy nie zdołali się wycofać, Niemcy wywieźli do Brzezinki i rozstrzelali.

Budynek Rejonowej Przychodni Zdrowia w Hołdunowie

Międzyzakładowy Dom Kultury Piast w Lędzinach

W 1966 roku Lędziny otrzymały prawa miejskie. W 1973 roku Goławiec i Górki zostały włączone do Lędzin. W wyniku reformy administracyjnej kraju w 1975 roku Lędziny, Hołdunów oraz Goławiec, Górki i Smardzowice zostały przyłączone do Tychów i znalazły się w obszarze województwa katowickiego. Dnia 2 kwietnia 1991 roku Lędziny ponownie uzyskały samodzielność i odzyskały prawa miejskie stając się gminą miejską. Wtedy to w obręb gminy włączono także Hołdunów, Goławiec, Górki, Smardzowice i Świniowy.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia, ustalenia granic i zmiany nazw powiatów oraz zmiany siedziby władz powiatu, zmieniającego nazwę powiatu tyskiego, od 1 stycznia 1999 roku gmina Lędziny należy do powiatu bieruńsko-lędzińskiego.

W roku 2001 Lędziny obchodziły X-lecie odrodzonej samorządności. Cykl obchodów rozpoczęła uroczysta sesja Rady Miasta w dniu 5 kwietnia 2001 roku. Przypomniano na niej początki lędzińskiej samorządności oraz rozwój miasta na przestrzeni ostatniej dekady, gdy Lędziny były już samodzielnym miastem. Po raz pierwszy przyznano także w drodze uchwały Rady Miasta tytuły Honorowego Obywatela Miasta Lędziny wraz z pamiątkowym kluczem miasta oraz tytuły Zasłużonego dla Miasta Lędziny.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Miasta Lędziny oraz publikacji: Lędziny 2000., F. Serafin: Lędziny. Zarys dziejów. Wykorzystano ponadto fotografie autostwa: Damiana Kostyry, Mirosława Leszczyka, Sykstusa Czecha, Łucji Kostki, Józefa Śliwy, Moniki Bednorz, Wilhelma Lelonka.